Nếu như vào năm 1997, George Soros được cho là gắn liền với sự điêu đứng của nhiều nền kinh tế châu Á, thì cách đó gần 300 năm, nước Pháp đã phải điêu đứng vì một tội đồ tài năng. Đó chính là John Law với thân thế khá đặc biệt đã làm khuynh đảo cả nền kinh tế và hệ thống tài chính tiền tệ của nước Pháp trong thế kỷ 18 cùng với bong bóng Mississippi được xem là một trong những bong bóng chứng khoán đầu tiên trong lịch sử tài chính thế giới. Trong bài viết này hãy cùng chúng tôi tìm hiểu về cuộc đời của John Law, cũng như những diễn biến hấp dẫn về bong bóng nổi tiếng thế giới Mississippi nhé.
John Law là ai?
John Law sinh ở Edinburgh (Scotland) vào năm 1671, là con trai thứ năm trong một gia đình làm nghề kim hoàn và cho vay tiền. Thưở thiếu thời, John Law đã phụ cha việc kế toán trong ngân hàng, và thể hiện tài thiên bẩm trong các con số và toán học.
John Law đến Luân Đôn học vào năm 17 tuổi. Nhờ khả năng tính toán và suy xét rất nhanh, quyết đoán, chịu khó nghiên cứu và quan sát tỷ mỷ, John Law tích lũy được từ rất sớm những kiến thức và kỹ năng cần thiết cho các phi vụ đầu cơ sau này.
Tưởng chừng tương lai rất tươi sáng, nhưng John Law lại chọn một con đường tương đối lệch lạc. Có vẻ ngoài ưa nhìn, trẻ tuổi, thuộc giới quý tộc, song bản chất John Law là một kẻ không biết tự kiểm soát và sớm sa vào các thói ăn chơi xa xỉ, bài bạc.
John Law được rất nhiều phụ nữ ngưỡng mộ, nhiều mệnh phụ phu nhân theo đuổi, nhưng các đức ông chồng lại thù ghét và cánh đàn ông thì ganh tỵ. Một trong số những ông chồng bị cắm sừng là Beau Wilson đã thách thức John Law đấu kiếm và đã bị tử nạn. John Law bị buộc tội giết người và kết tội bị treo cổ.
Tuy nhiên, Law đã tẩu thoát khỏi nhà tù và chạy tới Amsterdam – Hà Lan (vốn là trung tâm tài chính lớn nhất thế giới vào lúc đó với sự sáng tạo ra hình thức công ty cổ phần). Tại đây, John Law bắt đầu bước vào sự nghiệp của một kẻ đầu sỏ tài chính. Những làn sóng đầu cơ và thao túng cổ phiếu VOC (East India Company – Công Ty Đông Ấn Hà Lan), chính nơi mang lại ý tưởng cho Law về thao túng tiền tệ bằng cách kết hợp đặc điểm của một công ty thương mại độc quyền với một ngân hàng công phát hành tiền giấy tương tự như Ngân hàng Anh.
Law xuất bản nghiên cứu để thành lập nên một thứ gọi là “Ngân hàng Đất đai” (Land Bank) – nơi mà các tín phiếu phát hành bởi ngân hàng này sẽ được thế chấp bởi toàn bộ bất động sản của quốc gia với trị giá thấp (~60-70% giá trị đất chẳng hạn) và được tính lãi tương ứng. Law tin rằng với sự hữu hạn của vàng bạc, một quốc gia không thể nào thịnh vượng lên nổi nếu không phát hành tiền giấy để cấp vốn đầu tư. Đây có thể nói là tầm nhìn đã giúp John Law trở thành công thần của nước Pháp và kêu gọi được rất nhiều sự đầu tư của Chính phủ.
Law sau đó đã thử nghiệm toàn bộ hệ thống tài chính này (về sau được xuất bản thành cuốn sách Cân nhắc về tiền tệ và thương mại) ở quê hương Scotland, nhưng sau cùng đã thất bại vì Quốc Hội Scotland bác bỏ việc thành lập một ngân hàng mới.
Chẳng ai tin vào dự án của Law vì tầm nhìn quá cao so với giới chức bảo thủ hiện tại của châu Âu. Sau đó ròng rã 14 năm, Law cứ đi hết nước này sang nước khác để bài bạc: Hà Lan, Đức, Hungary, rồi Venice… Cho đến khi dừng chân ở Paris… nơi mà Law có thể thực hiện được ý tưởng thuật giả kim tài chính của mình.
Vua Ludwig XVI (1638-1715) nổi tiếng về ăn chơi xa xỉ. Sau khi qua đời, ông để lại khoản nợ công lên đến 3 tỷ Livres. Trong khi doanh thu thuế hàng năm là 145 triệu Livres, chi tiêu công 142 triệu Livres, như vậy chỉ còn lại vỏn vẹn 3 triệu Livres để trả nợ cho hơn 3 tỷ Livres nợ công (tương ứng mất xấp xỉ 1,000 năm mới có thể trả hết)!
Bá tước Orleans, người chấp chính thay cho vua mới, đã tìm cách giải quyết khoản nợ này không thành công. Đây cũng chính là thời điểm Law được tiếp kiến bá tước Orleans. Có thể bá tước Orleans tin tưởng Law, cũng có thể ông ta không còn sự lựa chọn nào khác.
Đứng trước đại hội đồng, Law đã trình bày về 2 kế sách giúp nước Pháp thoát khỏi tình trạng hiện tại:
- Tiền kim loại như vàng, bạc là không hề đủ đáp ứng nhu cầu thương mại của quốc gia. Law dẫn chứng về Anh Quốc và Hà Lan như là hai nước đã rất thành công trong việc phát triển tiền giấy. Do đó Law đề nghị được thành lập một ngân hàng tư nhân nhưng có quyền phát hành tiền giấy, đó là ngân hàng Banque Generale, ngân hàng đầu tiên ở Pháp, sau này đổi tên thành Banque Royal sau khi được nhà nước mua lại. Tiền giấy do ngân hàng Banque Generale phát hành được đảm bảo bằng cam kết của nhà nước và được người Pháp tin dùng. Để hỗ trợ cho việc chấp nhận và sử dụng tiền giấy, Law thuyết phục được bá tước Oreans áp dụng biện pháp hành chính: không sử dụng tiền kim loại nữa mà thay thế bằng tiền giấy. 250 năm sau, chính phủ Mỹ cũng áp dụng đúng mô hình này khi quyết định hủy bỏ chế độ bản vị vàng của đồng đô-la Mỹ (năm 1973).
- Đề nghị thứ hai của Law và cũng là thành phần thứ hai trong hệ thống tài chính của Law là thành lập Công ty Occident, một công ty thương mại có quyền quản lý và khai thác tài nguyên của vùng hạ lưu sông Mississipi (bang Louisiana ngày nay của Mỹ). Law cho rằng, ở đó có rất nhiều vàng cho dù không có trong tay bằng chứng xác thực và Law phát minh ra cái gọi là “cổ phiếu nhân dân”. Bất kể người dân Pháp nào cũng đều có thể mua cổ phiếu của Occident. Công ty phát hành cổ phiếu để huy động vốn cho việc khai thác vàng ở Louisiana, như vậy triển vọng cổ tức rất sáng sủa. Mệnh giá cổ phiếu là 500 Livres.
Với lý lẽ quá thuyết phục, tháng 5/1716, một văn bản chính thức của Hoàng gia được phát hành, trong đó nêu rõ quyền của Law được thành lập và điều hành Ngân hàng Quốc gia với vốn điều lệ 6 triệu livres, quản lý doanh thu thuế của quốc gia và được phát hành tín phiếu dựa trên bất động sản. Để thuyết phục hơn, trong một tờ thông cáo, Law tuyên bố rằng “Một gã chủ ngân hàng xứng đáng chết (deserved death) nếu hắn phát hành tín phiếu nhiều hơn số mà hắn có thể chi trả!”
Được dân cư tín nhiệm, ý tưởng của Law đã thành công vang dội và hắn đi trên con đường giàu có nhanh chóng tột độ. Tiền, vàng bạc trong cư dân đổ vào mua các tín phiếu (tiền giấy) của Ngân hàng Quốc gia. Các chủ nợ công của Pháp cũng trở nên “dễ dàng” hơn trong thời gian trả nợ và lãi suất. Và chỉ trong vài tháng, tiền giấy của Ngân hàng Law thành lập đắt giá hơn cả những kim loại quý thời ấy.
Trước sự thành công bất ngờ của John Law, ngài quan nhiếp chính dần tin rằng tiền giấy có thể thay thế hoàn toàn kim loại và có thể làm nguồn tài chính quan trọng cho đất nước. Say trong sự thành công nhanh chóng ấy, cả Law và Phillipe II đã quên đi cái nguyên lý cẩn trọng “gã chủ ngân hàng xứng đáng chết nếu hắn phát hành nhiều hơn số hắn có khả năng chi trả”, vị quan nhiếp chính trên đã cho phép Ngân hàng này phát hành số tín phiếu lên đến 1 tỷ livres (!), trong khi ai cũng biết rằng số thanh khoản có thể chi trả được cao nhất của ngân hàng cũng chỉ có thể đạt 60 triệu livres.
Trong khi đó, Quốc hội (parliament) của Pháp ngày càng lo ngại về tình trạng phát hành tiền giấy tràn lan của Chính phủ quan nhiếp chính. Nhiều lần đưa văn bản can ngăn nhưng không được, Quốc hội đành phải dùng biện pháp mạnh: Tháng 8/1718, họ đưa ra Nghị định cấm John Law – một “kẻ ngoại quốc” – được điều hành Ngân hàng Quốc gia, can thiệp vào tình hình tài chính của đất nước. Quốc hội cho rằng Law là kẻ đứng sau mọi tội ác và các “kế hoạch ma quỷ”, cần bị hành hình và treo cổ tại tòa Palais De Justice.
Nhận ra mình đang ở trong một chính quyền chuyên chế, song Law không nhìn trước được ngày sụp đổ của chế độ tiền giấy được phát hành tràn lan mà không có một nền tảng nào. Hắn tiếp tục xin đặc ân từ vị quan nhiếp chính – người mà hắn biết không thể từ chối gì từ hắn nữa – để lập nên công ty thương mại Mississippi Company (*) – dựa trên ý tưởng của East India Company – được độc quyền khai thác tuyến hàng hải sang châu Mỹ, châu Á thông qua con sông Mississippi và Lousiana ở bờ Tây, đồng thời được độc quyền bán thuốc lá, tinh chế quặng vàng bạc và nhiều loại hàng hóa khác.
John Law, trước tình trạng nguy kịch, đành phải trốn chui trốn nhủi tại tòa biệt thự của quan nhiếp chính Phillipe II. Giờ đây, rảnh việc quốc gia, hắn tập trung vào dự án cá nhân Mississippi Company – thứ công ty mà cổ phiếu của nó tăng phi mã bất chấp sự đe dọa của Quốc hội Pháp, và trở thành cơn sốt chứng khoán thuộc hạng đầu tiên trong lịch sử của nhân loại…
Bong bóng Missisippi
Mặc dù Law đã giúp nền kinh tế Pháp vượt qua tình trạng suy thoái năm 1716 bằng chính sách mở rộng tiền tệ khi sử dụng tiền giấy. Ý tưởng tư nhân hóa các khoản nợ công của chính phủ cũng là một ý kiến hay. Tuy nhiên, Law có lợi ích rất lớn trong việc tiếp tục sử dụng chính sách tiền tệ quá đà để thổi bong bóng cổ phiếu công ty Missisippi.
Hơn nữa, hệ thống tài chính do Law thiết kế buộc phải tạo ra bong bóng nếu không sẽ thất bại. Nguồn tiền để Law mua lại hàng loạt công ty khác không phải lấy từ lợi nhuận của công ty Missisippi mà là từ việc phát hành thêm cổ phiếu mới. Ngày 17/6/1719, công ty Missisippi phát hành thêm 50,000 cổ phiếu mới với giá 550 livre (mặc dù mỗi cổ phiếu có mệnh giá 500 livre, giống như các cổ phiếu của Công Ty Miền Tây trước đây). Để đảm bảo thành công cho đợt phát hành, Law phải tự mình đứng ra bảo lãnh cho nó và để tránh lời buộc tội sẽ thu lợi khi cổ phiếu tăng giá, ông dành riêng quyền mua cổ phiếu cho cổ đông hiện tại của Công Ty miền Tây (các cổ phiếu này do đó được coi là cổ phiếu “con” còn số cổ phiếu cũ được gọi là cổ phiếu “mẹ”). Law sau đó còn phát hành thêm 50,000 cổ phiếu “cháu”.
Để xoa dịu việc pha loãng cổ phiếu, Law và chính phủ Pháp đã vẽ ra viễn cảnh tươi sáng của các thuộc địa như thể đây là Vườn Địa Đàng. Cụ thể là việc vẽ ra dự án thành phố vĩ đại New Orleans ở sông Missisippi (nhưng không trở thành hiện thực vì 80% nhân công đến đó đã chết vì đói và các bệnh nhiệt đới). Những kỳ vọng tươi sáng này có vai trò tiếp tục giúp công chúng tiếp tục tin tưởng vào triển vọng phát triển của công ty Missisippi.
Law chi trả cổ tức của công ty Missisippi bằng cổ phiếu với tỷ lệ 40%. Từ mùa hè năm 1719, các nhà đầu tư muốn mua cổ phiếu “con” và “cháu” của công ty Missisippi nhận được sự ủng hộ tài chính từ ngân hàng trung ương là Banque Royal để được vay tiền và sử dụng cổ tức cổ phiếu làm tài sản thế chấp. Một lần nữa, các cổ đông lại sử dụng nguồn tiền này để tiếp tục mua vào cổ phiếu công ty Missisippi. Giá cổ phiếu vì thế tăng vọt. Giá cổ phiếu “mẹ” ban đầu là 2,750 livre vào ngày 1/8/1719, đã tăng lên 4,100 livre vào ngày 30/8, rồi sau đó là 5,000 livre vào ngày 4/9. Tới mùa thu năm 1719, giá cổ phiếu Missisippi tăng vọt lên 9,000 livre, sau đó chạm 10,025 livre vào đầu tháng 12. Thị trường trở nên điên cuồng mua vào cổ phiếu Missisippi. Rất nhiều quý tộc Pháp như hoàng tử, công chúa, quận công, huân tước, nữ bá tước…đã bán điền sản, đồ trang sức để mua cổ phiếu Missisippi.
Hậu quả từ việc mở rộng chính sách tiền tệ quá mức để tài trợ cho bong bóng Missisippi là lạm phát tăng vọt. Cho tới tháng 5/1729, tổng lượng cung tiền mà Law đã tung ra lớn hơn gấp 4 lần số tiền vàng và bạc mà Pháp sử dụng trước đây. Điều này dẫn tới kỳ vọng đồng giấy bạc do Law phát hành sẽ trở nên mất giá và người dân bắt đầu quay trở lại sử dụng tiền kim loại. Law đã phản ứng bằng sử dụng mệnh lệnh hành chính quy định giấy bạc ngân hàng là tiền pháp định và cấm xuất khẩu cũng như buôn bác vàng, bạc. Ngày 27/2/1720, bất cứ ai sở hữu hơn 500 livre tiền kim loại đối với thường dân là bất hợp pháp và có thể bị khám xét nhà. Đây chẳng khác nào là một cách cai trị độc tài.
Những áp lực lạm phát buộc Law cũng phải phá giá tỷ giá giữa giấy bạc với vàng và bạc. Ông đã thay đổi tỷ giá đến 28 lần chỉ từ tháng 9/1719 cho tới tháng 12/1720.
Những trục trặc trong kinh tế vĩ mô bắt đầu khiến các nhà đầu tư lo lắng, giá cổ phiếu Missisippi vì thế bị bán tháo. Nhiếp Chính Vương Pháp lo lắng tác động của việc cổ phiếu Missisippi sụt giảm đã ra lệnh mức giá sàn 9,000 livre cho mỗi cổ phiếu Missisippi. Tuy nhiên, vào tháng 5/1720, Nhiếp Chính Vương buộc phải hạ giá sàn xuống còn 5,000 livre.
Công chúng bắt đầu phẫn nộ, và bán tháo cổ phiếu Missisippi. Cuối cùng, cổ phiếu đã mất tới 90% giá trị so với đỉnh điểm của nó. Giá cổ phiếu chỉ còn 1,000 livre vào tháng 12/1720. [Một lần nữa, diễn biến giá cổ phiếu Mississippi cũng minh họa rõ Nguyên Tắc Hướng Dẫn Số 5 về phát hiện bong bóng: “Một khi bong bóng đổ vỡ, nó sẽ quay trở lại ít nhất là điểm khởi đầu.”]
Law bị lên án công khai và kịch liệt tại Quốc Hội. Sau đó bị kết tội phát hành tiền giấy quá mức và bị tù đày tại ngục Bastille. Ngân hàng Banque Royal cũng bị đóng cửa. Về sau, nhờ vào tài chối tội, Law cũng được rời khỏi Pháp. Tuy nhiên, Law hoàn toàn trắng tay sau kênh bạc này.
Kết luận
Có thể kết luận rằng: John Law là nhân vật gây tranh cãi cho các nhà sử học. Là một thiên tài sáng kiến tài chính: thành lập ngân hàng trung ương, tiền giấy, nhưng cũng là kẻ phá hoại, thao túng hệ thống tài chính. Các sáng kiến của Law được đưa ra chỉ nhằm mục đích thổi bong bóng giá cổ phiếu. Đối với Pháp, cú đổ vỡ bong bóng Missisippi đã khiến người Pháp không có niềm tin vào tiền giấy và thị trường chứng khoán. Họ bị ám ảnh bởi bong bóng đầu cơ của Law tạo ra, và cho rằng thị trường cổ phiếu là sự lừa đảo. Điều này đã kéo lùi sự phát triển của thị trường tài chính và cả nền kinh tế Pháp. Các nhà sử học cho rằng, John Law có thể là người đã khơi mào cho Cách Mạng Pháp vì cuộc khủng hoảng tài khóa của Vương Triều Pháp (dưới ý tưởng của Law) là không thể nào khắc phục nổi. Điều này đẩy Vương Triều Louis thực hiện nhiều chính sách mất lòng dần và dẫn tới Cách Mạng Pháp 1789.
So với Bong Bóng SouthSea xảy ra đồng thời, người Anh ít chịu thiệt hại hơn so với người Pháp. Điều này là vì công ty South Sea chưa bao giờ kiểm soát được Ngân Hàng Anh Quốc giống như Law đã kiểm soát Banque Royale (ngân hàng trung ương Pháp).
Trả lời